Պարտատոմսերը՝ պասիվ եկամտի աղբյուր․ Իրական օրինակներ

Պարտատոմսերը ֆինանսական շուկայի հիմնարար գործիք են: Դրանք ներկայացնում են պարտքային պարտավորություններ, որտեղ ներդրողը հանդես է գալիս որպես կրեդիտոր՝ կապիտալ տրամադրելով թողարկողին (կառավարություն, ընկերություն կամ համայնք)։ Փոխարենը, թողարկողը համաձայնում է կանոնավոր կերպով վճարել տոկոսներ (կուպոններ) և հիմնական գումարը վերադարձնել սահմանված ժամկետում։

Ի՞նչ են պարտատոմսերը և ինչպե՞ս են դրանք աշխատում

Պարտատոմսերի հիմնական տարրերը․

• Անվանական արժեք (Face Value). այն գումարն է, որը թողարկողը պարտավոր է վճարել ներդրողին` մարման ժամկետը լրանալուց հետո: Որպես կանոն, ստանդարտ պարտատոմսերի դեպքում այն կազմում է $1000։
• Արժեկտրոնի տոկոսադրույքը (Coupon Rate). Ներդրողին վճարվող տարեկան տոկոսադրույքի անվանական արժեքը: Օրինակ, եթե $1000 արժեկտրոնի տոկոսադրույքը 5% է, նշանակում է՝ տարեկան վճարումները կկազմեն $50.
• Մարման ժամկետ (Maturity Date). Ժամկետը, երբ թողարկողը ներդրողին վճարում է պարտատոմսի անվանական արժեքը: Մարման ժամկետները տատանվում են մի քանի ամսից մինչև մի քանի տասյակ տարի:
• Եկամտաբերություն մինչև մարման ժամկետ (Yield to Maturity (YTM). Ընդհանուր եկամուտը, որը ներդրողը ստանում է, եթե պահեն պարտատոմսը մինչև դրա մարման ժամկետը: Այս ցուցանիշը ներառում է կտրոնները և գնման արժեքի, անվանական արժեքի տարբերությունը:

Պարտատոմսերի շահագործման մեխանիկան․

Պարտատոմս գնելով՝ ներդրողը դառնում է թողարկողի պարտատերը:

• Առաջնային շուկայում թողարկողը պարտատոմսեր է վաճառում ուղղակիորեն ներդրողներին՝ կապիտալ հայթայթելու համար:
• Երկրորդային շուկայում պարտատոմսերը գնվում և վաճառվում են ներդրողների միջև՝ մինչև դրանց մարման ժամկետը: Երկրորդային շուկայում պարտատոմսի գինը կախված է ընթացիկ տոկոսադրույքներից, թողարկողի վարկային վարկանիշից և մնացած ժամկետից:

Օրինակ. Եթե ​ տոկոսադրույքները շուկայում բարձրանում են, գործող ֆիքսված արժեկտրոնային պարտատոմսերի շուկայական գինը նվազում է, քանի որ նոր պարտատոմսերն ավելի բարձր եկամտաբերություն են առաջարկում:

Պարտատոմսերի տեսակները

1. Պետական պարտատոմսեր

Այս պարտատոմսերը թողարկվում են կառավարությունների կողմից՝ պետական ծախսերը ֆինանսավորելու կամ բյուջեի դեֆիցիտը լրացնելու համար։ Դրանք համարվում են «ռիսկերից զուրկ», քանի որ չվճարման հավանականությունը նվազագույն է:

• Treasuries։ ԱՄՆ Գանձապետական պարտատոմսեր։
• T-Bills։ Կարճաժամկետ, մինչև 1 տարի ժամկետով, առանց կտրոնների:
• T-Notes: Միջնաժամկետ պարտատոմսեր՝ ֆիքսված արժեկտրոնային վճարումներով, 2-10 տարի մարման ժամկետով:
• T-Bonds: Մինչև 30 տարի մարման ժամկետով, կանոնավոր կտրոններով երկարաժամկետ պարտատոմսեր։

Առավելությունները՝ բարձր իրացվելիություն, ազատում պետական հարկերից (ԱՄՆ-ում):

2. Քաղաքային պարտատոմսեր

Քաղաքապետարանների կողմից թողարկված պարտատոմսեր են՝ նախատեսված ճանապարհաշինության, դպրոցների, հիվանդանոցների կառուցման և տեղական այլ ծրագրերի ֆինանսավորման համար։

• Բնութագիր: Հաճախ ազատվում են դաշնային և տեղական հարկերից՝ դրանք գրավիչ դարձնելով բարձր եկամուտ ունեցող ներդրողների համար:
• Յուրահատկություններ: Ավելի ցածր եկամտաբերություն՝ համեմատած կորպորատիվ պարտատոմսերի հետ։ Սակայն հարկային արտոնությունների դեպքում զուտ եկամտաբերությունը կարող է ավելի բարձր լինել:

3. Կորպորատիվ պարտատոմսեր

Թողարկվում է ընկերությունների կողմից՝ ֆինանսավորելու իրենց գործառնությունները կամ բիզնեսի ընդլայնումը: Այս պարտատոմսերն առաջարկում են ավելի բարձր եկամտաբերություն, քան պետական ​​և քաղաքային պարտատոմսերը, բայց նաև ունեն չիրացվելու ավելի բարձր ռիսկ:

• Ներդրումների վարկանիշներ (Investment Grade). BBB և բարձր վարկանիշ ունեցող պարտատոմսեր:
• Բարձր եկամտաբեր պարտատոմսեր (High-Yield (Junk) Bonds). Վարկանիշով BBB-ից ցածր են գնահատված, կրում են բարձր ռիսկ, բայց առաջարկում է ռիսկի նշանակալի փոխհատուցում։

Պարտատոմսերի առավելությունները

• Կայուն եկամուտ։ Պարտատոմսերն ապահովում են կանխատեսելի դրամական հոսքեր, ինչը շատ կարևոր է իրենց ֆինանսները երկարաժամկետ հեռանկարում պլանավորողների համար:

• Կանոնավոր վճարումներ: Օրինակ, $1000 անվանական արժեքով պարտատոմսի 5% արժեկտրոնային տոկոսադրույքն ապահովում է $50 տարեկան եկամուտ:

• Պորտֆելի անկայունության նվազում
• Բաժնետոմսերի համեմատ, պարտատոմսերը ավելի քիչ են ենթարկվում գների կտրուկ տատանումների, ինչն օգնում է կայունացնել պորտֆելը:
• Ռիսկի ընտրություն
• Ներդրողները կարող են ընտրել տարբեր ռիսկային մակարդակներով պարտատոմսեր. սկսած «անվտանգ» պետական պարտատոմսերից մինչև բարձր եկամտաբերություն ունեցող կորպորատիվ պարտատոմսեր:

Ինչպե՞ս ընտրել պարտատոմս պասիվ եկամուտ ստանալու համար

Պարտատոմսերը լավ են գործիք են պասիվ եկամուտ ստանալու համար, քանի որ ունեն դրամական կանխատեսելի հոսքեր: Միևնույն ժամանակ, դրանք կարող են իրարից տարբերվել։ Պարտատոմսերի ճիշտ ընտրությունը կախված է ներդրողի նպատակներից, շուկայի պայմաններից և անձնական ռիսկի հակումից:

Վերլուծենք հիմնական գործոնները.

Արժեկտրոնի տոկոսադրույքի վերլուծություն։ Արժեկտրոնի տոկոսադրույքը որոշում է այն եկամուտը, որը ներդրողը կստանա պարտատոմսի կյանքի ընթացքում:

• Ֆիքսված կտրոններ. Հարմար է նրանց համար, ովքեր գնահատում են կայուն և կանխատեսելի եկամուտը: Օրինակ, ԱՄՆ-ի 5 տարի ժամկետով թողարկվող պետական պարտատոմսերը 4% ֆիքսված արժեկտրոնային տոկոսադրույքով ապահովում են $40 տարեկան եկամտաբերություն յուրաքանչյուր ներդրված $1,000 — ի համար:
• Լողացող կտրոններ: Դրանք կապված են շուկայական պայմանների հետ, որոնք օգնում են պաշտպանվել գնաճից: Օրինակ, Հայաստանում լողացող արժեկտրոնային պարտատոմսերը կարող են կապված լինել Կենտրոնական բանկի վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի հետ։

Օրինակ․ Եթե ակնկալվում է, որ տոկոսադրույքները կբարձրանան, ապա այդ դեպքում լողացող արժեկտրոնային պարտատոմսերն ավելի շահավետ են, քանի որ վճարումները կաճեն:

Մարման ժամկետ. Մարման ժամկետը ազդում է իրացվելիության, եկամտաբերության և տոկոսադրույքների փոփոխությունների նկատմամբ զգայունության վրա։

• Կարճաժամկետ պարտատոմսեր (մինչև 3 տարի): Տոկոսադրույքների փոփոխության նվազագույն ռիսկ: Օրինակ՝ ԱՄՆ Գանձապետական պարտատոմսերը, որոնց մարման ժամկետը 2 տարի է, առաջարկում են մոտ 4% եկամտաբերություն:
• Միջին ժամկետով պրտատոմսեր (3–10 տարի): Շահութաբերության և ռիսկի միջև հավասարակշռություն Հարմար է չափավոր նպատակներով ներդրողների համար:
• Երկարաժամկետ պարտատոմսեր (10+ տարի): Առաջարկում են բարձր շահութաբերություն, սակայն զգայուն են տոկոսադրույքների փոփոխությունների նկատմամբ։

Օրինակ․ Եթե ունեք 5 տարվա հատուկ նպատակներ, ռիսկը նվազագույնի հասցնելու համար ընտրեք 5 տարի մարման ժամկետ ունեցող պարտատոմսեր:

Վարկային միավորի գնահատում. Վարկային միավորը օգնում է որոշել թողարկողի հուսալիությունը և վարկի մարման հավանականությունը:

• AAA. Հուսալիության բարձրագույն մակարդակ (օրինակ՝ ԱՄՆ պետական պարտատոմսեր)։
• BBB. Չափավոր ռիսկ. Օրինակ՝ հայաստանյան խոշոր բանկերի կորպորատիվ պարտատոմսերը։
• BB և ավելի ցածր. Բարձր եկամտաբերություն, բայց չիրցվելու զգալի ռիսկ: Օրինակ. Apple-ի AAA վարկանիշ ունեցող պարտատոմսերը կայունություն են ապահովում, սակայն դրանց եկամտաբերությունն ավելի ցածր է ի տարբերություն սպեկուլյատիվ BB վարկանիշ ունեցող պարտատոմսերի:

Հարկային արտոնությունների հաշվառում. Որոշ պարտատոմսեր հարկային արտոնություններ են տրամադրում:

• ԱՄՆ քաղաքային պարտատոմսեր։ Եկամուտներն ազատվում են դաշնային և հաճախ նաև տեղական հարկերից:
• ԱՄՆ պետական պարտատոմսեր։ Տեղի ներդրողները հաճախ ազատվում են հարկերից:

Օրինակ. Եթե բարձր եկամուտ ունեցող ներդրողն ընտրում է 3% եկամտաբերությամբ քաղաքային պարտատոմսեր, ապա դրանց իրական օգուտը կարող է ավելի բարձր լինել, քան 5% եկամտաբերությամբ պարտատոմսերինը, բայց ենթարկվի հարմկան։

Պարտատոմսի իրացվելիություն․ Պարտատոմսերի իրացվելիությունը որոշում է, թե որքան հեշտությամբ կարող են դրանք վաճառվել նախքան մարման ժամկետը:

• Բարձր իրացվելիություն. ԱՄՆ Գանձապետական պարտատոմսերը հեշտությամբ վաճառվում են երկրորդային շուկայում:
• Ցածր իրացվելիություն. Հայաստանում տեղական ընկերությունների պարտատոմսերը կարող են ավելի դժվար վաճառվել:

Օրինակ. Եթե չեք նախատեսում պարտատոմսերը վաճառել մինչև մարման ժամկետը, ապա ընտրեք բարձր իրացվելի պարտատոմսեր, այնպիսին, ինչպիսիք են գանձապետական պարտատոմսերը:

Պարտատոմսերի ռիսկերն ու թերությունները

Որքան էլ պարտատոմսերն անվտանգ գործիք են համարվում, դրանք որոշակի ռիսկեր են պարունակում:

Գնաճի ռիսկ։ Գնաճը նվազեցնում է արժեկտրոնային վճարումների գնողունակությունը: Օրինակ Եթե ​​գնաճը կազմի 7%, իսկ արժեկտրոնը՝ 4%, ապա իրական եկամտաբերությունը բացասական կլինի (-3%)։

Դեֆոլտի ռիսկ։ Թողարկողի կողմից իր պարտավորությունները կատարելու անկարողությունն է:

• Պետական պարտատոմսեր. Տտեսական կայունություն ունեցող բոլոր երկրներում ռիսկը նվազագույն է։
• Կորպորատիվ պարտատոմսեր. Ցածր վարկային միավորներ ունեցող ընկերությունների համար դեֆոլտի ռիսկն ավելի մեծ է։

Օրինակ. 2008 թ.- ին ԱՄՆ-ում քաղաքային պարտատոմսերի դեֆոլտները զգալի կորուստներ են առաջացրել այն ներդրողների համար, ովքեր հաշվի չեն առել հնարավոր ռիսկերը:

Տոկոսադրույքների փոփոխության ռիսկ. Շուկայական տոկոսադրույքները ուղղակիորեն ազդում են պարտատոմսերի արժեքին:

• Բարձրացող տոկոսադրույքներ. Նվազեցնում են առկա պարտատոմսերի շուկայական արժեքը:
• Նվազող տոկոսադրույթներ. Բարձրացնում են շուկայական աժեքը։

Օրինակ. Եթե շուկայական տոկոսադրույքը 3%-ից հասնում է 5% -ի, ապա ֆիքսված 3% արժեկտրոնային պարտատոմսը դառնում է ավելի պակաս գրավիչ, իսկ շուկայական գինը նվազում է:

Իրացվելիության ռիսկ. Ոչ բոլոր պարտատոմսերն են երկրորդային շուկայում հեշտությամբ վաճառվում: Բարձր իրացվելիություն ունեցող պարտատոմսերը, ինչպիսիք են ԱՄՆ Գանձապետարանի կողմից թողարկվածները, հեշտությամբ են վաճառվում, մինչդեռ կորպորատիվ պարտատոմսերը, հատկապես փոքր ընկերությունների կողմից թողարկվածները, դժվար են վաճառվում, եթե արժեքի էական իջեցում տեղի չի ունենում:

Օրինակ․ Apple-ի նման խոշոր միջազգային ընկերությունների պարտատոմսերը հեշտությամբ վաճառվում են, մինչդեռ Հայաստանում փոքր տարածաշրջանային ընկերությունների պարտատոմսերը կարող են լինել ոչ իրացվելի:

Եզրակացություն

Պարտատոմսերը պասիվ եկամուտ ստանալու արդյունավետ գործիք են և հարմար են ինչպես սկսնակ, այնպես էլ փորձառու ներդրողների համար: Դրանք ապահովում են կայուն եկամուտ, կապիտալի կորստի նվազագույն ռիսկ և դիվերսիֆիկացված պորտֆել ստեղծելու ռազմավարությունների լայն շրջանակ: Պարտատոմսերի ճիշտ ընտրությունը՝ հիմնված արժեկտրոնի տոկոսադրույքների, մարման ժամկետների, վարկային միավորների և հարկայի վարկերի վերլուծության վրա, ներդրողներին հնարավորություն է տալիս նվազագույնի հասցնել ռիսկերը և հասնել իրենց ֆինանսական նպատակներին: